İran azerbaycanı Tedkik Raporu 92 sayfalık Osmanlıca metindir. Türkiye Cumhuriyeti Erkanıharbiyeiumumiye Riyaseti İstihbarat Şubesi tarafından 1927 yılında ankara’da Erkanıharbiyeiumumiye Matbaasında bastırılmıştır. İstihbarat Şubesi tarafından “mahrem ve hizmete mahsus” ibaresiyle yayınlanmıştır. Kitabın mahiyeti itibariyle gizli olması nedeniyle kitapta yazarından söz edilmemesi tabidir. ancak kitabın İstanbul Büyükşehir Belediyesi atatürk Kitaplığındaki katalog bilgilerinde yazarının Hüsamettin Tuğaç olduğu kaydı bulunmaktadır. Tuğaç raporu yazdığı dönemde Genelkurmay Haberalma/İstihbarat Dairesinde Binbaşı rütbesinde bir görevlidir. Raporda İran azerbaycanı siyasi, tarihi, iktisadi, içtimai, kültürel yönleriyle ele alınmıştır. Bu kapsamda dağları, ovaları, suları, ulaşımı; mülki taksimatı ve şehirleri; nüfus, milliyet ve mezhep özellikleri; toplumsal, ticari ve idari durumu; bölge halkının İran Hükûmetine ve Türkiye’ye karşı duyguları; bölgede yabancıların iktisadi, siyasi ve eğitim teşkilatları; azerbaycan’da ve Türkiye hududunda İran’ın askeri teşkilat ve vaziyeti; Türkiye hududunda istihbarat ve casusluk işleri; hudutta eşkıyalığın nedenleri ve bunları önlemek için neler yapılabileceği ve geçici hudut başlıklarını içeren bir rapor hazırlanmıştır. Rapor 1927 yılında basılmıştır. Raporda verilen bilgilerden, Türk-Rus antlaşmasından (1921 Moskova antlaşması) beş sene sonra ifadesi gibi, raporun 1926’ların sonlarına doğru yazıldığı ancak baskısının 1927 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır.Tarihsel ve siyasi yönden raporun önemli taraflarından biri İran azerbaycanı’nın Türk-İran hududunda yer alması nedeniyle, 1920’lerin ortalarından 1930’ların ortalarına kadar yaklaşık 10 yıl Türk-İran ilişkilerini olumsuz etkileyen sınırdaki aşiretler ve bunların eşkıyalık hareketleriyle ilgili ayrıntılı bilgilere ve çözüm önerilerine yer verilmiş olmasıdır. Bölge fiziki, iktisadi, etnografi, siyasi ve tarihi açıdan ele alınmıştır. İstihbarat amaçlı hazırlandığı için oldukça mahrem ve stratejik bilgiler ihtiva etmektedir. Raporun latinizasyonunun ve analizinin Türkiye-İran İlişkileri ile İran azerbaycan’ı hakkında yapılacak çalışmalarda kolaylık sağlayacağına inanılmaktadır. ayrıca kitap gerek uluslararası gerek bölgesel iktisadi analizler için tarihi veriler sunmaktadır. Dönemin ekonomik şartlarını tespit ve mukayeseler bakımından bu veriler araştırmacılar için önem taşımaktadır.Raporun istihbarat amaçlı olarak gizlilik kaydıyla hazırlanması ve basılması propaganda amacının güdülmediği birçok yerde Türkiye ile ilgili olumsuz bazı değerlendirmeleri de bulundurduğu tespit edilmiştir. Örneğin Türk askerinin maddi yoksunluğu ve görev ihmalleri sıralanırken merkezi hükümetin ticari uygulamaları eleştirilmiş ve uzun dönemde ülkeye zarar verileceği üzerinde durulmuştur. Bu nedenle yerli ve yabancı araştırmacılar için objektif bilgileri içermesi açısından önemlidir.İki bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde İran azerbayacanı Tedkik Raporunun latinize edilmiştir. İkinci bölümde sırasıyla raporun tarihsel-siyasi ve iktisadi analizi gerçekleştirilmiştir. Latinizasyonun ortak yapıldığı bu çalışmada tarihsel ve siyasi analiz Doç. Dr. Ersin Müezzinoğlu tarafından, iktisadi analiz ise Doç. Dr. Hüseyin Karamelikli tarafından yapılmıştır.Raporun önemini takdir edip bizleri bu kitap projesine yönlendiren Doç. Dr. Ali Asker’e, kitabın ikinci bölümünü okuyup öneri ve eleştirileriyle katkıda bulunan Dr. Öğr. Üyesi Ali Başaran’a müteşekkiriz. Son olarak kitabın baskısını gerçekleştiren İmaj Yayınevine teşekkür ederiz.Karabük/2018Ersin MüezzinoğluHüseyin KaramelikliTanıtım Metni